ڕێژنە میدیا
ئامانجەکانی ئەم بابەتە ئەوەیە کە خوێنەر دەتوانێ لەم خاڵانەی لەخوارەوە باس کراوە تێبگات و فێرببێت
1. تێگەیشتن لە فیزیۆلۆژیای بنەڕەتی وەستانی خوێن.
2. دیاریکردنی جۆرەکانی خوێنبەربوون و تایبەتمەندیەکانیان.
3. جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی فریاگوزاری سەرەتایی و کلینیکی گونجاو بۆ کۆنترۆڵکردنی خوێنبەربوون.
4. بزانە کەی دەستێوەردانی پزیشکی پێشکەوتوو پێویستە.
پێشەکی
فیزیۆلۆژیای خوێنبەربوون
فیزیۆلۆژیای خوێنبەربوون بریتییە لە توانای جەستە بۆ وەڵامدانەوەی برینداربوونی خوێنبەرەکان و پاراستنی وەستانی خوێن.
وەستاندنی خوێنبەربوون لە هەمان کاتدا پاراستنی شلەی خوێن لە شوێنەکانی دیکەی سووڕی خوێن. وەستانی خوێن دابەش دەکرێت بەسەر وەستانی خوێنی سەرەتایی و وەستانی خوێنی لاوەکی، لەگەڵ بەشداریکردنی خوێنبەرەکان و پەڕەکانی خوێن و هۆکارەکانی مەین.
1. وەستانی خوێنی سەرەتایی: دروستبوونی پەڕەکانی خوێن
وەستانی خوێنی سەرەتایی یەکەم هێڵی بەرگرییە لە وەڵامی برینداربوونی خوێنبەرەکاندا، لە ماوەی چەند چرکەیەک تا چەند خولەکێکدا ڕوودەدات:
• گرژبوونی خوێنبەرەکان (Vasoconstriction)، لکاندنی خەپلەکانی خوێن، پێوەنوسانی خەپلەکانی خوێن و کۆبوونەوەی خەپلەکانی خوێن.
2. وەستانی خوێنی دووەمی:
3. ڕۆڵی پێکهاتە سەرەکیەکان
– دەمارەکانی خوێن: ئەندۆتێلیۆم ڕێگری لە دروستبوونی مەیین دەکات لە بارودۆخی ئاساییدا بە دەردانی ماددەکانی دژە پڕۆستاسیکلین و ئۆکسیدی نایترۆجین.
– پەڕەکانی خوێن: ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە هەردوو لکاندن و کۆکردنەوە بۆ پێکهێنانی پەڕەکانی خوێن.
– هۆکارەکانی مەیین: پرۆتینەکان لە جگەردا دروست دەکرێن، زۆربەیان پێویستیان بە ڤیتامین K هەیە.
ئەم پرۆسەیە خێرا و هەماهەنگی دڵنیایی دەدات کە برینەکە بە خێرایی دادەخرێت و لە هەمان کاتدا خوێن مەین ناپێویست سنووردار دەکات بۆ پاراستنی خوێن لە شوێنێکی تر.
جۆرەکانی خوێنبەربوون
تێگەیشتن لە جۆرەکانی خوێنبەربوون یارمەتیدەرە لە ناسینەوەو چارەسەر کردنی برینەکان بە شێوەیەکی کاریگەر. خوێنبەربوون دەتوانرێت بەپێی جۆری خوێنبەرەکانی تووشبوو پۆلێن بکرێت: خوێنبەربوونی مولولەکانی خوێن، خوێنهێنەر یان خوێنبەربوون.
1- خوێنبەربوونی خوێن مولولەکانی خوێن: کاتێک ڕوودەدات کە مولولەی بچووک زیانی پێگەیشتووە. خوێن بە هێواشی و بە یەکسانی دێتە دەرەوە. باوە لە بڕینی بچووک، ڕووشاندن یان بریندار بوون.
تایبەتمەندیەکان: خوێن بە هۆی سروشتی دەوڵەمەندی ئۆکسجینەوە سووری گەشاوە دەردەکەوێت. بە شێوەیەکی ئاسایی مەترسی لەسەر ژیان نییە و زۆرجار لەخۆوە دەوەستێت.
فریاکەوتن: برینەکە بە پاکژکەرەوە خاوێن بکەرەوە.
ئەگەر پێویست بوو فشار بخە.
بە پۆشاکێکی خاوێن بیپۆشە بۆ ڕێگریکردن لە هەوکردن.
2- خوێنبەربوونی خوێن هێنەرەکان:
کاتێک ڕوودەدات کە خوێن هێنەرەکان زیانیان پێگەیشتووە. خوێن بە بەردەوامی دەڕوات، زۆرجار بە قەبارەی گەورەتر بە بەراورد بە خوێنبەربوونی خوێنبەر. خوێن سووری تۆخ دەردەکەوێت بەهۆی دابەزینی ئاستی ئۆکسجین.
تایبەتمەندیەکان: پەستانی کەمترە لە خوێنبەربوونی خوێنبەر، بەڵام ئەگەر کۆنتڕۆڵ نەکرێت کەسەکە خوێن لەدەست دەدات.
فریاکەوتن: پەستانی راستەوخۆ و بەهێز لەسەر برینەکە بەکار بهێنە بە بەکارهێنانی شاشی پاک یان قوماشێک.
شوێنی تووشبووەکە لە ئاستی دڵ بەرز بکەنەوە (ئەگەر بگونجێ) بۆ کەمکردنەوەی ڕۆشتنی خوێن.
بۆ برینی دەمارە قووڵترەکان یان گەورەترەکان بەدوای چاودێری پزیشکیدا بگەڕێن.
3- خوێنبەربوونی خوێنبەرەکان
کاتێک ڕوودەدات کە خوێنبەرەکان تێکدەچن، زۆرجار بەهۆی برینەکانی چوونە ژوورەوە یان زەبرێکی توند ڕوودەدات.
خوێن لەگەڵ هەر لێدانێکی دڵدا دەڕژێت یان تەوژمی زیاتر دەبێ، بەهۆی بەرزی ڕێژەی ئۆکسجینەکەیەوە، سووری گەش دروست دەکات.
تایبەتمەندیەکان:
مەترسی لەسەر ژیان دروست دەکات بەهۆی لەدەستدانی خێرای خوێن و نزم بوونەوەی فشاری خوێن.
کۆنتڕۆڵکردنی قورسە بەهۆی هێزی لێشاوی خوێنەوە.
فریاگوزاری:
فشارێکی دەستبەجێ و توند ڕاستەوخۆ لەسەر برینەکە دابنێ.
ئەگەر خوێنبەربوونەکە زۆر بوو و فشار نەیتوانی بیوەستێنێت، بەستانی شوێنەکە یان تورنیکێت لە سەرووی برینەکەوە بەکاربهێنە.
داوای یارمەتی پزیشکی بەپەلە بکە چونکە خوێنبەربوونی خوێنبەرەکان پێویستی بە دەستێوەردانی نەشتەرگەری بەپەلە هەیە.
ناسینەوەی خێرا و بەڕێوەبردنی گونجاوی جۆری خوێنبەربوون دەتوانێت جیاوازییەکی بەرچاو لە دەرئەنجامەکانی نەخۆشدا دروست بکات، بە تایبەت بۆ برینەکانی خوێنبەرەکان و خوێنهێنەرەکان.
هەنگاوەکانی کۆنترۆڵکردنی خوێنبەربوون
1. هەڵسەنگاندن بۆ دۆخەکە:
دڵنیابوون لە سەلامەتی شوێنی ڕووداوەکە.
دەستکێش بەکاربهێنە یان بەربەستی پارێزەر بەکاربهێنە ئەگەر بەردەست بوو.
2. دەستنیشانکردنی سەرچاوەی خوێنبەربوون.
3. فشاری ڕاستەوخۆ بکە:
بەکارهێنانی پەڕۆیەکی تەعقیمکراو یان قوماشێکی پاک.
پەستانی توند بۆ چەند خولەکێک بەکاربهێنە.
4. بەرزکردنەوەی ئەندامی بریندار (ئەگەر گومانی شکان نەبوو):
ڕۆیشتنی خوێن بۆ ناوچەکە کەم دەکاتەوە.
5. بەستان:
پۆشاکەکە بە توندی بپێچە بەڵام ئەوەندە توند مەکە کە سووڕی خوێن ببڕێت.
6. بەکارهێنانی تورنیکێت (ئەگەر پێویست بوو):
خوێنبەربوونی مەترسیدار بۆ سەر ژیان کە ناتوانرێت بە ڕێگەی تر کۆنتڕۆڵ بکرێت.
2-3 ئینج بەستانەکە لە سەرووی برینەکەوە دابنێ نەک لەسەر جومگەیەک.
7. ماددە وەستاندنی خوێن:
لە حاڵەتە سەختەکاندا ماددە بەرزکەرەوەکانی خوێن مەین بەکاربهێنە (بۆ نموونە، گۆز لەگەڵ ماددە وەستاندنی خوێن).
8. بێ جووڵەکردنی شوێنی بریندار:
ڕێگریکردن لە برینداربوونی زیاتر و کەمکردنەوەی ڕۆیشتنی خوێن.
کەی داوای یارمەتی پزیشکی پێشکەوتوو بکەیت
برینی گەورە یان قووڵ. گومانی خوێنبەربوونی خوێنبەری. خوێنبەربوون لە ماوەی 10 خولەکدا کۆنتڕۆڵ ناکرێت.
برینەکانی سنگ، سک یان جومگە سەرەکییەکان.
کەرەستەی پێویست
پەڕۆ یان شاشی پاک، جلوبەرگی پاک، و لەفاف. تۆرنیکێت (راستەقینە یان لاساییکراوە. هۆکارەکانی خوێن وەستان ئەگەر هەبێت.
وەرگێڕانی: دێنێ عبدالله طاهر
بەسەرپەرشتی : مامۆستا ئەرسەلان ئەفراسیاو
